Bazı primatlarıntaş alet kullandığı biliniyor. Mesela, Tayland'da yaşayan uzun kuyruklu makak (Macaca fascicularis) ve Brezilya'da yaşayan püskül başlı maymun (Sapajus libidinosus) taş aletleri kabuklu yiyecekleri kırmada kullanır. Taşların bu şekilde kullanımları, bireylere gözlemlenebilir bir yarar sağlamaktadır. Taşın grup içi saldırgan davranışlarda kullanımı ise Japon makaklarında, yabani babunlarda ve başlıklı maymunlarda görülmüştür. Püsküllü başlılarda taşın bu şekilde kullanımı erkeklerde avcının gözünü korkutma, dişilerde ise kur yapma sırasında belgelenmiştir. Ancak tüm primatlar arasında insandan sonra en alet kullanımı bilinen tür şempanzelerdir. İnsan dışında bir türde taş kullanma ve atma davranışı ilk olarak Jane Goodall tarafından 20. yüzyılda gözlemlenmiştir. Goodall erkek şempanze bireylerinde kavga sırasında taş ya da çubuk attığını belgelemişti. Sonraki onyıllarda yapılan çalışmalar da şempanzelerde çok çeşitli alet kullanımı belgelemiştir. Farklı şempanze gruplarının taş aletleri, yemiş kırmak ya da kalın kabukları soymak için kullandıkları ve bunu birbirlerine öğrettikleri veya birbirlerinden öğrendikleri gözlemlenmiştir. Şempanzeler yalnızca taş değil sopa ve yaprak aletler de kullanırlar. Bu davranış zenginliği, şempanzenin insanın yaşayan en yakın akrabası olduğu hesaba katılınca, şaşırtıcı sayılmayabilir. Yeni davranış Yine de bugüne dek yapılan çalışmalar, hep sınırlı sayıda şempanze grubuyla sınırlı kalmıştı. Örneğin şempanzelerin ağaçlara taş attığı gibi gözlemler yapılmıştı, ama bunlar hep anekdottan ibaretti. Pan Afrika Programı (PanAf) adlı program kapsamında bir süredir primatologlar, çok sayıda şempanze grubu hakkında kolektif olarak veri biriktirmeye başladılar. Şubat ayında Scientific Reports dergisinde yayımlanan yeni çalışmada, PanAf himayesinde çalışan bilim insanları Afrika'daki 46 şempanze yaşam alanından veri topladılar. Toplu analizin sonucu çarpıcıydı: Batı Afrika'da yaşayan dört şempanze popülasyonun üyeleri bölgelerindeki belli, genelde içi oyuk bir ağacı zaman zaman “ziyaret ediyor”, bu ağaçlara taş atıyor, ağaca taşla vuruyor (Şekil 1), ya da ağacın deliklerine taşları bırakıyorlardı. Sonuçta ağacın içi taşla doluyordu (Şekil 1). Şekil 1: Taşı ağaca fırlatmak üzereyken kameraya takılan bir şempanze. Şempanzeler tarafından içi taş doldurulmuş bir ağaç kovuğu. Araştırmacılar buna “biriktirici taş atma” adını verdiler. İlginç olan bu davranış sadece Batı Afrika şempanzelerinde görüldü (Şekil 2). Onlarca farklı bireyin toplam 64 defa “aynı ağaca dönük taşlı müdahale” vakası kaydedildi. Davranış Orta Afrika’da yaşayan şempanzelerde ise görülmedi. Bu gözlem, şempanzelerin taşları, beslenme ve birbirlerine doğrudan gövde gösterisi dışında kullandıklarını gösteren ilk kayıt oldu. Dahası, her seferinde aynı, yani seçilmiş bir ağacın ziyaret edilmesi çok ilginçti. Şekil 2: Harita biriktirici taş atma davranışının coğrafî dağılışını gösteriyor. Beyaz daireler biriktirici taş atma davranışının görüldüğü alanları temsil ediyor: 1) Boe, Gine-Bissau; 2) Sangaredi, Gine; 3) Mt. Nımba, Liberya; 4) Komoe GEPRENAF, Fildişi Sahili. Gri ve siyah daireler böyle bir davranışın gözlemlenmediği alanlar. Gri daireler orta-uzun vadede PanAf tarafından izlenen alanları temsil ederken siyah daireler orta-uzun vadede izlenilmeye alışkın ("habituated") şempanzelerin bulunduğu bölgeleri gösteriyor (Şekil orijinal makaleden modifiye edilmiştir.) Bu davranışa dair ilk bulgu 2011 Mart ayında Gine'de Sangaredı araştırma sahasında kamera kayıtlarına geçti. İlk bulgunun peşini süren primatologlar, dört araştırma alanında içi taşla doldurulmuş, dibine taş bırakılmış, ya da taş vura vura yıpranmış ağaçlar farkettiler. Aynı zamanda şempanze davranışları da sahada çekilen otomatik kamera kayıtlarına takılmaya başladı. Ağaca nasıl saldırıyorlar? Bu incelemede genel olarak üç farklı taş fırlatma davranışı gözlemlendi: (1) Tek ya da iki elle taşı tutup fırlatma; (2) taşı üst üste ağaca vurma; (3) taşı ağacın deliğine bırakma ya da fırlatma. Bu davranışları gösteren bireylerin çoğu yetişkin erkeklerdi. Ama bir dişi ve bir ergen erkek bireyin de aynı davranışı gösterdiği görüldü. Gözlenen tüm erişkin bireyler, taşı alırken ya da ellerinde tutarken hızlı hızlı ve sesli sesli soluyorlardı (İng. "pant hoot"). Bu soluma ötüşünü, normalde erkek bireylerin kavga zamanlarında çıkardıkları biliniyor. Taş atma davranışına kimi zaman iki ayak üzerinde dikilirken ileri geri sallanma, istem dışı ereksiyon veya yaprak koparma gibi davranışlar da eşlik etti (Şekil 3). Kullanılan taşların ağırlığı 0,5 ila 17 kilogram arasında değişiyordu. Şekil 3: Şempanzelerde biriktirici taş atma davranışının öğelerini gösteren akış şeması. Yeşil dikdörtgen içindeki öğeler davranışı gösteren bütün bireylerde görülüyor. Diğer öğeler ise, bazen görülen ya da başka alt ögelerle birlikte görülen davranışlar. Neden saldırıyorlar? Peki şempanzelerde görülen bu ritüelin sebebi ne? Makalede bir neden sunulmuyor; fakat bazı spekülasyonlar yapılıyor. Şempanze bireyleri arasındaki genetik farklılıkların, bu davranışı etkileyip etkilemediğinin test edilebileceği öneriliyor. Fakat, davranışın genetik temelli olmasına pek ihtimal verilmiyor (çünkü akraba gruplar arasında hem yapan hem yapmayanlar var). Dolayısıyla sosyal olarak öğrenilen, kültürel bir gelenek olmasının daha olası olduğu vurgulanıyor. Taş atma davranışı, şempanzelerde yaygın görülen erkek gövde gösterisinin bir parçası olan el ve ayaklarla ağaca vurma (“davul çalma”) davranışıyla ortak noktalar gösteriyor. Bu sebeple yazarlar, davranışın erkek gövde gösterisinden dolayı türemiş olabileceğini belirtiyor. “Davul çalma” davranışına taşın eklenmesi, çıkan sesi artırmak amacıyla benimsenmiş olabilir. Özellikle ağaçlık ve bozkır alanlarda taşı fırlatarak ya da çarparak ses çıkarmak, sesin açık alanlarda çok geniş bölgelere yayılmasına neden olabilir. Bu da gövde gösterisinin gücünü artırıyor olabilir. Yani taş atma davranışı, el ve ayakla “davul çalmanın” daha gelişmiş bir versiyonu olabilir. Şempanzelerin davul çalma gösterisi sosyal statü ve eş bulmayla olabilen bir davranış. Yani bu ilk hipotez doğruysa, ağaca taş atmanın da basit bir açıklaması var demektir. Sembolik davranış? Ama yazarların olası saydığı bir diğer seçenek daha var. Bu da taş atmanın şempanzelere bir avantaj sağlamadan, ya da bir başka avantaj sağlayan davranışın yan etkisi olarak rituelleşmiş olması. Yazarlar burada “sembolik kapsamdan” bahsediyor. Sembolik davranış bugüne kadar aslolarak insan davranışıyla ilişkilendirildiği için, bu çok ilginç bir olasılık. Nitekim Batı Afrika yerlisi eski insan topluluklarında da ağaç kovuklarında taş biriktirme davranışı olduğu biliniyor. Bunlar önemli yolları ya da arazi sınırlarını belirlemede kullanılıyormuş. Belki şempanzelerde de bu davranış, insandaki davranışa paralellik gösteriyor olabilir (tabii yazarlar aradaki benzerliğin “yüzeysel” olduğunu da vurguluyorlar). Yine de bu olasılığı test etmek için "seçilmiş" ağaçların şempanze topluluğunun yaşadığı bölgenin merkezinde ya da çevresinde mi yoksa tamamen rasgele mi dağıldığını belirlemek gerekir. İnsandakine paralel bir davranış görülürse bu çok heyecan verici bir sonuç olur. Davranışın kökenini anlamak için, "seçilmiş" ağaçların bulunduğu alanlarda kazılar yapılması ve taş biriktirilmiş başka ağaçların varlığının araştırılması çok faydalı olacaktır. Sonuç olarak bu çalışma, şempanzelerin özellikle de doğal ortamda davranışlarına dair halen bilmediğimiz çok özellik olduğunu hatırlatıyor. Ayrıca insan tarihini inceleyen arkeolojinin yanında, son zamanlarda popülerliği artan "primat arkeolojisinin" de (yani şempanze ve Japon makaği gibi türlerin geçmişte bıraktıkları kültürel izlerin incelenmesi) daha fazla gündeme gireceğini muştuluyor. İlgili makale: Kühl, H. S. vd., 2016, “Chimpanzee accumulative stone throwing”, Scientific Reports 6, 22219; doi:10.1038/srep22219.Kaynak: Haber.sol.org.tr